ÇEVİRİ NEDEN ÖNEMLİDİR? (EDITH GROSSMAN)

(Grossman, Edith, Çeviri Neden Önemlidir?, Çeviren: Ayşe Ece, YKY, 2. Baskı, Ocak 2021, İstanbul, s. 80.)

Dil, başlı başına insanlığın en harika buluşuyken bir de onlardan bir tanesini bir diğeriyle ikame etmenin nasıl bir şey olduğunu düşünün! Homurdanıp duran varlıklardan dört başı mamur bir araç bulup da birbiriyle onun aracılığıyla anlaşabilen varlıklara dönüşmemiz nasıl muazzam bir gelişmeyse, bir dili bir diğeriyle denkleştirmeye çalışmak da o derece muazzam bir olay olmalı.

Bendeniz; çevirinin zorlu, muhteşem, büyüleyici, anamızdan emdiğimiz sütü burnumuzdan getiren, manyak keyifli, çıldırtıcı, incelikli, çepçetrefilli ve daha birçok şeyli bir etkinlik olduğunu erken fark etseydim çevirmen olmayı kafama koyardım kesin. Şimdi böyle bir çılgınlığa cesaret edemiyorum; yine de zaman zaman bu pek leziz uğraşla cebelleşmeden de edemiyorum doğrusu. Tabii, sadece çeviri faaliyeti değil, bu uğraşın mahiyeti de ilgimi çekiyor. Hatta bu ikincisi, tabiri caizse çeviri etkinliğinin doğası, imkânları, imkânsızlıkları daha çok ilgimi çekiyor. Bu nedenle zaman zaman çeviriyle ilgili bir şeyler okumaya çalışıyorum. İşte tesadüfen rastlayıp satın aldığım Çeviri Neden Önemlidir? adlı çalışmayı da bu nedenle okudum. Şimdi izninizle eserle ilgili birkaç kelam edeyim:

* Grossman ABD’li, 1936 doğumlu bir çevirmen. Özellikle Don Quijote çevirisiyle ünlenmiş. Çevirileriyle çeşitli ödüller almış. Eseri Türkçeye kazandıran Ayşe Ece de bir başka çevirmen, aynı zamanda İstanbul Üniversitesi’nde öğretim üyesi.

* Kitap, çevirinin önemi ve belli başlı özellikleri üzerine sohbet havasında yazılmış küçük bir çalışma. Bir giriş ve iki bölümden oluşuyor. (Giriş: Çeviri Neden Önemlidir? - 1 Yazarlar, Çevirmenler ve Günümüz Okurları - 2 Cervantes’i Çevirmek)

* Kitap sıradan okurlara hitap ediyor; rahat okunuyor, kuramsal tartışmalarla kafa şişirmiyor,

* Yazar, ABD’de neden çok az çeviri kitap yayımlandığını da sorguluyor, çeviri yayıncılığının zorluklarına değiniyor. (ABD’de her yıl yayımlanan kitapların %3 kadarı çeviri iken, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu pek çok ülkede bu oran %50’yi buluyormuş.)

* Son bölüm, ünlü yazar Cervantes ve eseri Don Quijote’yle ilgili. Bu bölümü, özellikle Cervantes hayranlarının ilgiyle okuyacaklarına eminim.

Şunlar da kitaptan birkaç alıntı:

“Dünya edebiyatı akademik incelemelere uygun bir bilim dalı olarak varlığını bütünüyle çevirilere borçludur. Aydınlanma değerlerine bağlı, evrensel bir uygarlığın geliştirilmesinde çeviri merkezi bir konumda yer alı[r]. […] [Rönesans] eski Yunan felsefe ve bilim yapıtlarının önce Latinceye sonra belli başlı Avrupa dillerine çevrilmesiyle başlamıştır. [s. 20]”*

“Çeviri, başka bir toplumda ya da başka bir zamanda yaşamış olan insanların düşüncelerini ve duygularını edebiyat aracılığıyla anlamamızı sağlar. Yabancı olanın bildik olana dönüşümünün tadını çıkarmamıza ve kısa bir süreliğine de olsa kendi dünyamızın, önyargılarımızın ve yanlış algılarımızın sınırlarını aşmamıza olanak tanır. Kişisel dünyamızı ve düşüncelerimizi o kendine özgü çok sayıdaki tarif edilemez yollarıyla genişletir ve derinleştirir. [s. 21]”

“Çeviri sayesinde yapılan sanatsal keşifler, her dilin ve edebiyatın sağlığını ve canlılığını korumasında etkili ve önemli bir rol üstlenir. [s. 23]”

“Gerçekte çeviri, yazarların tek bir ulusal ya da dilsel gelenekte bulunamayacak edebiyat dünyalarına girmelerini sağlayarak onların biçem, teknik ve yapı algılarını genişletip derinleştiren etkili ve yayılmacı bir güçtür. [s. 27]”

“[…] çeviri aracılığıyla yaşanan yenilikler, o dili konuşan ve o dilde okuyan ve yazanların ufuklarını genişletmekle kalmaz, dilin kendi doğasını da etkiler. [s. 27]”

“Edebiyat niçin ve nasıl önemliyse çevirinin de aynı nedenle ve aynı biçimde önemli olduğunu düşünüyorum: Edebiyat, çok önemli bir görevi üstlenerek kendimizi insan olarak görmemizi sağlar. [s. 35]”

“İspanyol felsefeci José Ortega y Gasset “Çevirinin Sefaleti ve Görkemi Üzerine” başlıklı makalesinde çeviriyi ütopik bir girişim olarak tanımlar, ancak insanın tüm yaptıklarının -bir başkasıyla aynı dilde iletişim kurmaya çabalamanın bile- ütopik olduğunu da [s. 61] ekler. Ortega’ya göre çeviri yapma ve iletişim kurma çabalarımızın ütopik olmaları ve her zaman sonuca tam ulaşamamaları onların göz alıcı değerini azaltmaz: “Bunun nedeni, tüm insan çabalarının boşuna oluşudur, insanoğlunun yazgısı -aynı zamanda da ayrıcalığı ve belirgin özelliği- giriştiklerine asla erişememek ve salt bir çaba, canlı bir ütopya olarak kalmaktır. O, hep yenilgiye doğru yürür ve daha savaş başlamazdan önce yarayı şakaklarında taşır[.] [s. 62]”

---

* Yıllar önce Hilmi Ziya Ülken’in Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü adlı kitabını okumuştum. Çevirinin nelere kadir olduğunu görmek isteyenler bu çalışmaya (da) bakabilir.